आर्यन इनव्हेजन थेअरी , मुळनिवासी संकल्पना भाग - १

इंग्रजांनी भारतामध्ये राज्य करताना नेहमीच फोडा-झोडा आणि राज्य करा या नितिचा वापर केला आहे. मग ती तोडफोड सवर्ण-विवर्ण अशी जातीय असो, हिंदु-मुस्लिम अशी धार्मीक स्वरुपातील असो किंवा आर्य- अनार्य अशा पद्धतीची वांशीक स्वरुपात असो. आजही आपण आपल्या समाजामध्ये अशा जातीय, धार्मीक आणि वांशीक तेढींना सामोरे जातो त्या अर्थी इंग्रजांनी ही निती किती पद्धतशीरपणे भारतीयांच्या नसा नसात भिनवली याची कल्पना येते. आजही आपला समाज इंग्रजांनी लावून दिलेल्या भांडनावरच जगतो आहे व आजचे तथाकथीत पुढारी व देशाचे नेते मंडळी याच सामाजीक भांडणांच्या आधारावर आपली पोळी भाजुन घेत आहेत, याच माणसिकतेतून धार्मीक दंगलिंना, जातीय चळवळींना व साहित्याला, व वांशीक विभाजनवादाला प्रोत्साहन मिळते आहे. व हे वाद कधीही नष्ट होऊ नये याची खबरदारीही घेतली जाते. जरी एखादा वाद अभ्यासा अंती निरर्थक ठरवला तरी त्याच्याकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही. आणी जरी एखादी संस्था किंवा संघटना असे वाद नष्ट करण्यासाठी कार्यरत असेल तर ती संघटना किंवा तो समुह समाजाच्या दृष्टीकोणातून कसा बाद ठरेल याची खबरदारी घेतली जात आहे. यांपैकीच एक जो वांशीक वाद आहे, जो आर-अनार्य अशाप्रकारच्या वादाची सुरवात करतो या वादाबद्दल आज आपण चर्चा करणार आहोत. भारतामध्ये इंग्रजांची पाळेमुळे पक्की करण्यासाठी मॅक्स्मुलर नावाच्या जर्मन विद्वानाने आर्यांद्वारा भारतावर परकीय आक्रमणाची प्रथम संकल्पना मांडली. जिथपर्यंत इंग्रजांचे भारतावर राज्य होते व त्यांना अशाप्रकारच्या वादाची भारतावर राज करण्यासाठी गरज होती हे आपण समजु शकतो, पण इंग्रजांनी घालून दिलेले तेच गैरसमज (गैरसमज अशासाठी त्या सिद्धांताना कोणताही आधार नाही) आजही भारतातील नेते, पुढारी, इतिहासकार व विद्वान जसेच्या तसे स्विकारतात. याच्याही पलीकडे जाऊन त्याच गैरसमजांच्या आधारावर अनेक संघटना निघतात व त्या संघटना आज देशामध्ये जाती-जातिंमध्ये भांडने लावुन जातिवादास खतपाणि घालतात, तेच गैरसमज आजही आमच्या शाळेच्या विद्यार्थ्यांना जसेच्या तसे शिकवले जातात. व हे शिकलेले विद्यार्थी पुढे जाऊन हे म्हणतात कि भारतामधील जेजे चांगले आहे ते परकीय आहे, भारतामध्ये त्यांचे असे मुळ काहीही नाही , जे काही चांगले म्हणुन असेल ते परकियांनीच या देशात आनले .  हा सिद्धांत पुढे करून महात्मा फुल्यांनी आर्य हे बाहेरचे उपरे असुन त्यांनी आधीच्या अधीक प्रगत अशा मुलनिवासी द्रविड लोकांना पराभुत केले या मताचा हिरिरिने पुरस्स्कार केला. तामिळनाडू मध्ये हा सिद्धांत पुढे करुन द्रविडीपणा चेतवण्याचा प्रयत्न केला जातो.  तामिळनाडूमध्ये हा सिद्धांत वापरून सो-कॉल्ड द्रविडपणाला चेतविण्याचा प्रयत्न केला गेला. आजदेखील काही तथाकथित आणि पोकळ बहुजनसमाजवादी लिखाणात या सिद्धांताची मढी उकरून हवी तशी सजविली जातात.अर्थात आर्यन इन्व्हेजन थेअरी हा आर्य संकल्पनेचा एक भाग आहे. हीच संकल्पना वापरुन हिटकरने जो दंगा केला तो सर्वसृत आहे.

विकृतीची सुरवात का व कोणी केली : आजकाल आपलेच लोक आपल्याच देशामध्ये स्वत:ला परकीय म्हणवुन घेण्यात धन्यता माणत आहेत हे चित्र बर्‍यापैकी सर्वत्र पहायला मिळते , ही पराभुत माणसिकता निर्माण होण्याचे कारण म्हणजे साधारण दिडशे वर्षापुर्वी भारतामध्ये आपल्याला राज्य करण्यास सुरळीतपणा यावा या हेतूने जाणिवपुर्वक पसरवला गेलेला आर्यन इन्व्हेंजन थेअरीचा सिद्धांत होय. इन्व्हेंजन थेअरीचा चा सिद्धांत साधारण १५० वर्षांपुर्वी जर्मन तत्ववेत्ता मॅक्समुल्लर याने भाषेच्या आधारावर मांडला.

मुळात हा सिद्धांत काय आहे? हा सिद्धांत असे सांगतो , की सुमारे १५०० इ.स .पू. या वेळी भारतात आर्य नामक लोक बाहेरून आले, त्यावेळी भारतात असलेल्या द्रविडीय लोकांना त्यांनी हळूहळू आपले गुलाम बनवले, आणि आपला वरचष्मा भारतावर प्रस्थापित केला . आर्य लोकांचा वंश द्रविड लोकांपेक्षा वेगळा होता , त्यांची भाषा देखील वेगळी होती .

संस्कृत ही जगातील सर्वात प्राचीण भाषा आहे याबद्दल आता वाद राहीलेला नाही. संस्कृत, ग्रीक आणि लॅटीन भाषांमध्ये पाश्चिमात्य विद्वानांना काहि शाब्दीक व भाषीक समानता सापडल्या. यावरुन या तिन्ही भाषा कोणत्या तरी एका भाषेवरुन निर्माण झाल्या असाव्या असा ’तर्” (केवळ तर्क) मांडला. या भाषांना इंडो-युरोपियन असे सांगुन या तिन्ही भाषांची एक मातृ-भाषा असली पाहीजे असा तर्क मांडून या भाषेस त्यांनी आद्य-भारोपिय (प्रोटो इंडो-युरोपियन) असे नाव दीले, ज्यामधुन युरोपीय, इराणी आणि भारतीय आर्यभाषांचा क्रमश: जन्म झाला त्यांची एक शाखा युरोपामध्ये व दुसरी इरान-भारतामध्ये विकसीत झाली असा एक ’तर्क’ (इथेही केवळ तर्क) सर्वप्रथम विल्यम जोन्स ने मांडला. मी या परिच्छेदामध्ये तर्क या शब्दाला अधोरेखी अशासाठी केले आहे कारण तर्क हा केवळ तर्क असतो, तो एखाद्या गोष्टीचा पुरावा नसतो. तो चुकिचाही असु शकतो म्हणुनच याला तर्क म्हणतात. 

आता जर मानलेच आहे की या तिन्हि भाषांमध्ये काही समानता असल्यामुळे या तिन्हिंचा एकमेकांशी काहीतरी संबंध आहेच, तर याच्याही पुढे काही विद्वानांनी जाऊन पुन्हा एक नविन वांशीक ’तर्क’ मांडला (एका तर्काच्या आधारावर दुसरा तर्क) तो असा की ज्या अर्थी वरील तिन्ही भाषांचे उग्मस्थान आद्य-भारोपिय भाषा ही मानल्यास ही भाषा बोलणार्‍यांचा वंश हा एकच असायला पाहीजे हे पर्यायाने आलेच या वंशाला आर्य असे नाव देण्यात आले आणि यातुनच आर्यन इन्हेंजन थेअरीचा जन्म झाला. पुढे इ.स.पू १५०० - १२०० च्या दरम्यान कधीतरी मूळ द्रविडी लोकांच्या राणटी अवस्थेतील भारतीयांवर सुसंकृत अशा आर्यांचे आक्रमण झाले, आर्यांनी येथील द्रविडिंना दक्षिनेकडे ढकलले. एक प्रश्न तुमच्या मनात आला असेल की जर संस्कृत, ग्रिक व लॅटीन या भाषांमध्ये जर काही भाशिक समानता आढळत असेल तर आर्य पश्चिमी देशांतुन भारतात आले असा जर तर्क केला जात असेल तर आर्य हे पुर्वेकडून पश्चीमेकडे म्हणजे मुळ भारतातुन पश्चिमी देशांमध्ये गेले असा तर्क का करु नये ? पण याचा विचार त्या काळी अजिबात झाला नाही, कारण भारतासारख्या मागास देशातुन एखादी सभ्य आनि सु-संस्कृत सभ्यता युरोपात गेली असा विचारही करणे त्या काळी अपराध होता. त्याचप्रमाणे असाही तर्क केला जाऊ शकत होता की या भारोपीय भाशांची जननी मुळ भारतातच आहे, पण या विकल्पावर त्या काळी एकाही विद्वानाने विचारही केला नाही. त्या काळी अजुन हडप्पा व मोहन जो दारो या शहरांचा शोध लागला नव्हता हे पक्के लक्षात ठेवले पाहीजे. या आर्यन इन्व्हेंजन थेअरीचे पुढे पुराव्यानिशी कसे धिंदवडे निघाले हे पुढे पाहणार आहोच.

आता ऋग्वेद, इतर-वेद अशाप्रकारचे महान वैदीक वांड्मय निर्माण करणारे कोणि आर्य हे मुळ भारतातील नव्हते हे एकदा पक्के झाल्यावर आर्यांच्या मुळस्थानावरुन जी त्या काळी रस्सीखेच झाली ती आजपर्यंत चालू आहे. कित्तेक विद्वान आर्य हे आमुक आमुक या ठिकाणचे किंवा तमुक तमुक या या ठिकाणचे अशाप्रकारचे दाखले आजही देत आहेत. परंतु आजपर्यंतच्या इतक्या विद्वानांना आर्य बाहेरुन आले याचा एकही पुरावा मिळालेला नाही गी गोष्ट सोईस्करित्या विसरली जाते. आता या रस्सिखेचाचे काही नमुणे पाहु ...

गॉर्डन चाइल्ड्स :- हा एक मार्क्सवादी विचारवंत असल्याने मार्क्सवादी विचाराच्या पुर्वग्रहातुन सुरवातीस आर्य हे मुळ रशियातुन भारतात आले असावेत असा त्याचा ग्रह होता परंतु नम्तर त्याने आर्य यांचे मुळ वसतिस्थान हे मध्य आशीयात असावे असे प्रतिपादन केले.

या आधी "आर्य" हा शब्द भारतीय साहीत्यामध्ये आदरपुर्वक संबोधन होते, पण आरय इन्व्हेजन थेअरीच्या तर्कानंतर "आर्य" या शब्दाला वेगळेच वळन प्राप्त झाले. पुढे इंग्रजी शिक्षा घेतलेल्या सवर्ण हिंदुं लोकांचा मनामध्ये एक वेगळ्या प्रकारचा गर्व व इंग्रजांप्रती जवळीक निर्माण होण्याचा प्रयत्न झाला की तत्कालीन सवर्ण हिंदुं लोकांमध्ये इंग्रजांप्रती आत्मियता निर्माण व्हावी कारण इंग्रज व सवर्ण हिंदु हे एकाच वर्णाचे होते. भारतीयांना इंग्रजांप्रती आत्मियता वाटावी ही त्याकाळची इंग्रजांची गरज होती. 

मॅक्समुल्लर : ज्या मॅक्समुलर ने भाशिक आधारावर आर्यन इन्वेजन चा सिद्धांत मांडला या सिद्धांताकडे जाण्याआधी याच्या कर्त्याच्या योग्यतेचा थोडा आढावा घेवू. मॅक्समुलर ना संस्कृत बोलू शकत होता , ना लिहु शकत होता, तो केवळ संस्कृत वाचू आणि समजु शकत होता. या संदर्भात हिंदी लेखक निराद चौधरी लिहिताह "१८५६ मध्ये निलखंठ गोरह नामक एक भारतीय ऑक्सफोर्ड मध्ये मॅक्समुलर ला भेटण्यास आला आणि त्याने संस्कृत मध्ये काही प्रश्न विचारले जे मॅक्समुलर समजु शकला नाही आणि त्याने निलकंठ गोरहांस इंग्रजी मध्ये विचारले की तु कोणत्या भाषेत बोलत आहेस ? यावर गोरह म्हणाले ’काय तुम्ही संस्कृत समजु शकत नाही ?’ तर मुलर ने उत्तर दिले, ’नाही’मी आजपर्यंत कोणालाही संस्कृत बोलत असलेले ऐकले नाही ’  " (संदर्भ :  केवल पढ़ते हैं।'' (वही, पृ. २९२) ) त्यानंतर ४४ वर्षानंतर मुलर संस्कृत बोलण्या आणि लिहिण्या योग्य झाला. दुसरा एक प्रसंग असा की १८९८  साली नेपाळ चे संस्कृत विद्वान छवीलाल यांनी मुलर ला काही संस्कृत नाटके, चरित्र असे सहीत्य वाचावयाद दिले यावर मुलर ने त्यांना २८ सप्टें १८९८ ला पत्र लिहिले आहे , त्यात तो म्हणतो की "अम्ही युरोपिय संस्कृत विषयामध्ये तुमच्याशी कधीच बरोबरी करु शकत नाही". ही उदाहरणे देण्याचे कारण येवढेच की भाषायी आधारावर आद्य भाषा व आद्य भाषांची जाती एक व ती जाती अभारतीय अशा प्रचाराचा जो एक प्रमुख असलेल्या मॅक्समुलर ची योग्यता काय होती याची साधारण कल्पना वाचकांना येईल. अशा एका संस्कृत विद्वानाचे (?) हे तर्क किती सिरिअस घ्यायचे यावा विचार बाकीच्या विद्वानांनी केला नाही वर आर्य हे मुळ भारतीय नसुन भारताबाहेरुन कोठून तरी आले आहे हे एकच वाक्य पकडून आर्यांचे श्रेय लाटण्याची जी रस्सीखेच आजपर्यंत चालू आहे. तिचे हसू होत आहे.

आतापर्यंत आपण इंग्रजांनी कशाप्रकारे भारतीयांमध्ये फुट पाडण्यासाठी आर्यन इन्वेजन थेअरी जन्माला घातली व त्याला तत्कालीन राजकीय अधिष्ठान असल्याने तिचा मोठ्याप्रमाणावर प्रसारही करण्यात आला. हा सिद्धांत १८ व्या शतकाच्या उत्तरार्धामध्ये तर्काच्या आधारावर (पुराव्याच्या आधारावर नाही) मंडण्यात आला होता , म्हणजे हा सिद्धांत मांडून जवळ जवळ शंभर ते सव्वा शे वर्षे लोटली आहेत. मग प्रश्न निर्माण होतो कि या सिद्धांच्या बाबतीत पुढे काही संशोधन झाले की नाही, या सिद्धांताला पुष्ट करणारे काही पुरावे सापडले किंवा नाही ? वास्तवीक १८ व्या शतकापासुन ते आता पर्यंत भुगर्भशास्त्र, इतिहास , भुगोल यांची समिकरणे वाढत्या औद्योगिककरणामुळे व तंत्रज्ञानाच्या बदलामुळे बदलू लागली होती, त्याचप्रमाणे आर्यन इनव्हेजन थेअरीच्या बाबतीतही असेच झाले. हा सिद्धांत मांडल्यापासुन पुढे झालेल्या संशोधनामध्ये आर्य बाहेरुन आले याला आजपर्यंत काहिही पुरावा मिळालेला नाही, ना भौगोलिक, ना ऐतिहासी, ना वांशीक, ना भाषीक ! उलट आर्य नावाची कोणति प्रजातीच अस्तित्वात नव्हती त्याचप्रमाणे मॅक्समुल्लर ने सांगीतल्याप्रमाणे सुमारे १५०० इ.स .पू. या वेळी भारतात आर्य नामक किंवा आणखीन कोणी लोक बाहेरून आले व त्यावेळी भारतात असलेल्या द्रविडीय लोकांना त्यांनी हळूहळू आपले गुलाम बनवले या मतामधील ही फोलपणा हळू हळू पुढे येवू लागला. पुढे आपण एक एक मुद्दे क्रमाक्रमाने तपासु.

आर्य म्हणजे नेमके कोण ? द्रविडी कोण ?

आर्य नावाचा कोणताही "वंश" भुतलावर अस्तित्वात नाही. आर्य हा शब्द ऋग्वेदामध्ये ३४ ऋचांमध्ये ३६ वेळा आलेला आहे व यामध्ये एकाही ठिकाणी आर्य हा शब्द वंशवाचक वापरलेला नाही. ऋग्वेदाला वैदिकांचा मुळग्रंथ मानला गेला आहे. वास्तवीक "आर्य" हा कोणा जातीचा किंवा वंशाच्या संदर्भात आहे हे म्हणने मुर्खपणाचे आहे आर्य या शब्दाचा अर्थ "सभ्य" असा आहे. "कृणवंतोविश्वमार्य" म्हणजे आम्ही सर्व विश्वाला आर्य बनवुन सोडू.... ! वेदांमध्ये किंवा कोणत्याही वैदीक साहीत्यामध्ये आर्य हा शब्द वंशवाचक वापरलेला आढळत नाही . या संबंधी एक तर्क याठिकाणी मांडता येईल... ! ज्यावेळी परकीय एखाद्या नव्या ठिकाणी येवुन तेथिल मुळ लोकांना पराजीत करुन त्यांना दास बनवतात व आपले वर्चस्व त्या ठिकाणि प्रस्थापीत करतात , अशावेळी अशी इतकी मोठी गौरवाची गोष्ट जेते लोक मोठ्या अभिमानाने मिरवतील व येणार्‍या अनेक पिढ्यांना आपल्या पराक्रमाचे गोडवे सांगण्याची तरतूद करुन ठेवतील. पण आर्य आक्रमणाचे मिथक जर मान्य केले आणि जर ते बाहेरुन आले आणि येथील मुळ द्रविडांना पराजीत करुन दास बनवले असेल तर ,  इतके मोठे वैदीक साहीत्य निर्माण करण्यार्‍या आर्यांनी आपल्या विस्तृत अशा साहीत्यामध्ये आपल्या पराक्रमाचा साधा उल्लेखही करु नये ? हो हे खरे आहे की वेदांमध्येच किंवा इतर कोणत्याही वैदीक ग्रंथामध्ये आर्य नावाचे कोणीतरी बाहेरुन या देशात आले असा आशय असलेला साधा उल्लेखही आढळत नाही. उलट वैदीकांचा मुळग्रंथ जो ऋग्वेदाच्या ऋच्या तत्कालीन महान ऋषी आणि मुनिंनी सिंधु, सरस्वती नद्यांच्या तटावर लिहिल्या आहेत. यामध्ये त्यांनी सिंधु , सरस्वती, गंगा , यमुना नद्यांना देवस्थानी माणले आहे. असे हे महान ऋग्वेदकर्ते मुळ याच भारत भुमितील हे वेगळे सांगायची गरज आहे असे वाटत नाही. 

“आर्य" या शब्दा बाबत आणखीन थोडे खोलात जाऊ. वेदात , कोणत्याही स्म्रुतित , गीतेत आर्य हा शब्द वंश किव्वा जन्म वाचक नहीं . वान्नर जातीचे लोक सुद्धा आर्य या नावाने कशे बोलावले गेले असते मग ? हनुमान सुग्रीव यांना सुद्धा आर्यच म्हणले गेले आहे . वशिष्ठ याचे उत्तम मार्गदर्शन करतात .. ज्याने इन्द्रियान्ना अणि मनाला जिंकले आहे , जो थोर पुरुषानी धिक्कार्लेले पाप कर्म करीत नहीं तो आर्य आहे .. यात जन्माशी काही सम्बन्द आहे का ?  मग हा आर्य जन्म आधारित झालाच कसा ? याला मुळ सत्य कारण म्हणजे पर्शियन लोक . यांचा आणि भारतीय लोक्कंच वैर जगजाहिर आहे . भारतीय देवाची पूजा करतात म्हणून हे राकक्षांची . भारतीयांचा इन्द्र चांगला तर यांचा इन्द्र वाईट , आता स्वताला चांगल म्हणण्यासाठी असाच आर्या शब्द चोरला आणि तो जन्म-आधारित केला कारण यांना बाकी गुण-कर्म कळलेच नाहीत . यात परत ब्रिटीश आणि हिटलर आलेच . ब्रिटीश यांनी हा वंशवाद का चोरला हे पण स्पष्ट आहे आणि हिटलरन त्याच्या राजकीय स्वार्थासाठी. हे जे आर्य आर्य करतात ते आर्यन पर्सिअन लोकांच याचा आणि वैदिक आर्य याचा काही संबंध नाही . 

 भारतीय स्त्रिया जसे आई सीता श्री राम्माना आर्य-पुत्र म्हणायच्या .. म्हणजे वडील समजत असलेल्या राजा दशरथाचा सम्मान होता तो . त्यात देखील वडील पुरुषांना जसे जटायूला त्या आर्यच म्हणाल्या होत्या .

 आता द्रविड शब्दावर वळू...द्रविड फक्त तमिळ लोक्कांचा शब्द होता . त्याचा आणि केरळ , कर्नाटक , आंध्र देशाचा काय संबंध? आंध्र लोक सदा फक्त आंध्र लोक म्हणूनच ओळखले गेले होते . महाभारतात पश्चिमेकडील लोकांचा  उल्लेख फक्त आंध्र लोक म्हणूनच येतो . पूर्ण इतिहासात आंध्र-द्रविड युद्ध भरलेली आहेत .  कर्नाटकी लोक्काना सुद्धा कधीच द्राविडी म्हणले गेले नाही . ही मुद्दाम रचलेली कारस्थान आहेत उत्तर आणि दक्षिण भारत तोडण्यासाठी . केरळी आणि आंध्र देव आहे आयप्पा हा सुद्धा स्थानिक भाषित शब्द आहे आर्य+आप्पा शब्द जोडून बनवलेला . मग सर्वच्या सर्व दक्षिण भारतीयांना द्राविडी करण्याचे काय कारण ?

वास्तविक द्रविड  हा शब्दच मुळ संस्कृत शब्द आहे,  आसे कित्तेक विद्वानांचे मत आहे . द्रव म्हणजे पाणी या शब्द पासून बनवला आहे तो . द्रविड साहित्य स्वत म्हणते कि द्राविडी लोक त्यांचे कुमारी-कंदम बेट बुडल्यावर बोटी वापरून भारतात आले आणि इतल्या लोक्कावर आक्रमण करून ते येथे राहू लागले . कितीतरी  तमिळ विद्वान सुद्धा याला मान्यता देतात .. आता दुसर्या तमिळ संगम साहित्यात ब्राह्मण कश्याला मनाच्या गोष्ठी घालत बसलेत ? (आर्याज थंडर्स्ट्रोम)

ऋग्वेद आणि त्याचा काळ व सरस्वति नदीचा संदर्भ

ऋग्वेद हा वैदीकांचा मुळग्रंथ आणि संपुर्ण जगातील सर्वात प्राचिणतम रचना !. जर ऋग्वेद ही जगातील सर्वात प्राचीणतम रचना असेल तर संस्कृत ही जगातील तर्वात प्राचीण भाषा संस्कृत आहे व या संस्कृत भाषेचे जन्मस्थानही संस्कृत भाषेच्या धरतीचेच म्हणजे भारतभुमीच असला पाहीजे हे अप्रत्यक्षपणे मान्य करावेच लागते. युरोपीय विद्वान जेव्हा तथाकथीत भारोपीय (इंडो-युरोपीय)  भाशांमध्ये ईतर भारोपीय भाषांचे उगमस्थान शोधतात त्यावेळी त्यांना लहान-लहान  भाषीक समुहांवर वेळ मासुन न्यावी लागते परंतु त्यांची नजर भारतखंडासारख्या विशाल भुक्षेत्राला मांधुन ठेवणारी व ऋग्वेदा सारखी उत्कृष्ठ ग्रंथरचना करण्यार्‍या संस्कृत भाषेकडे जात नाही. ऋग्वेद  या ग्रंथाचा काळ इश्चीत करताना इनव्हेजन थेअरी समर्थकांनी गडबड केली आहे, यांनी ऋग्वेदाचा कालखंड इ.स.पू १५०० ते १२००० च्या दरम्यान निश्चीत केला आहे. परंतु तो किती चुकिचा आहे हे आता स्पष्ट होऊ लागले आहे. वास्तवीक हा काळ प्रथम मॅस्कमुलर ने नेहमिप्रमाणे तर्काच्या आधारावर निश्चीत केला होता. परंतु पुढे झालेला प्राचिण अशा वैदीक सरस्वति नदीच्या संशोधनाने हा मुद्दा आता निकालात निघाला आहे. 

सध्या "सिंधु सभ्यता" या नावाने प्रचलीत असलेली सभ्यता ही केवळ सिंधु सभ्यता नसुन सिंधु-सरस्वती सभ्यता आहे असे आता विद्वान मानु लागले आहेत. कारण साधारण तिन हजार वर्षांपुर्वी सरस्वती नदी आपल्या संपुर्ण प्रवाहाने वाहत होती हे आता सिद्ध झाले आहे. म्हणजेच वैदीक ग्रंथांमध्ये जा नदीला सर्वप्रथम देविस्थानी माणले आहे अशी नदी केवळ काल्पनीन पात्र नसुन ते एक वास्तव आहे हे स्पष्ट झाले आहे. ऋग्वेदामध्ये सरस्वती नदी आपल्या पुर्ण प्रवाहानिशी वाहत असल्याचा उल्लेख आहे , विषेशत; 

"एकाचे  सरस्वती नदिनां शिचिर्यती गिरिभ्य: आसमुद्रात ॥ ( ऋ. ७.१५.२ )"

यामध्ये अरस्वती नदी अप्रतिहतपणे हिमालयापासुन समुद्रात वाहत असल्याचा उल्लेख आहे. पुढे कालांतराने भुगर्भिय हलचालीमुळे इ.स.पू २००० च्या सुमारास सरस्वती नदीचे प्रवाह बदलले व सरस्वति नदीचे पात्र हळू हळू ओसरू लागले व कालांतराने ने नष्ट झाले. याठिकाणी इ.स.पू २००० च्या सुमारास हा शब्द अधोरेखीत करन्याचे कारण म्हणजे ऋग्वेद हा ग्रंथ सरस्वती नदीच्या समकालीन आहे हे वाचकांनी लक्षात घ्यावे. त्या अर्थी  साधारण सवाशे वर्षापुर्वी मॅस्कमुलर ने मांडलेला ऋग्वेदाच्या काळासंबंधीचा तर्क नविन संशोधनामुळे बाद ठरलेला असुनही हे संशोधन लक्षात न घेता बरेच विद्वान आजही ऋग्वेदाचा काळच्या विषयासंदर्भात मॅक्समुलरचीच री ओढतात. सारांश ऋग्वेदाचा काळ हा साधारण इ.स.पू २००० च्या नंतरचा मुळीच नाही  व त्याच्या आधी वैदीक समाज सरस्वती काठी अस्तित्वात होता हे स्पष्ट होते , पण तो कधीपासुन होता व ऋग्वेदाच्या रचनेची सुरवात नेमकी कधीपासुन झाली याचे कोडे अजुनही अखिल माणवजातीला पडलेले कोडे आहे. ऋग्वेद काळ बरेचजण ई.स.पू ४००० ते १०००० इतका मागे नेतात. [ काही जन भुगर्फशास्त्राचे प्रमाण देवून ऋग्वेदाचे काही श्लोक हे २५०००० वर्षापुर्वीचे असावेत असे मत मांडतात हे इथे प्राकर्शाने मांडावे वाटते ]  परंतु तो इथे चर्चेचा विषय नाही.

काय आर्यांनी भारतातील मूळ निवासितांना युद्धात पराजीत करुन दास अथवा दस्यु बनवले ?

इंग्रजांद्वारा आपल्या राजैतिक उद्देशांची पूर्तीसाठी ’फोडा आणि राज्य करा’ या नितीनुसार पसरवलेल्या अनेक वावड्यांमध्ये ही सुधा एक आहे. सर्वप्रथम हा विचार कॅंब्रिज हिस्टरी ऑफ इंडीया’ मध्ये प्रतिपादन करण्यात आला की आर्य लोक विदेशातून येवून भारतावर आक्रमण करुन येथील मूळ निवासी द्रविड, कोळ, भील्ल, संथाळ इत्यादी ना आपल्या शक्तिच्या जोरावर पराजीत करुन त्यांना आपले दास बनवले.

आर्यांकडून बाहेरुन येवून स्थानीक जातिंना जिंकून घेण्याचा प्रश्न भारतातील प्रसिद्ध विधिवेत्ता डॉ. अंबेडकर यांनी , ऋग्वेद मध्ये ’दास’ आणि दस्यु ना आर्यांचे शत्रू सांगीतलेले आहे आणि त्यांना नष्ट करण्याची प्रार्थना सुद्धा केलेली आहे. परंतु यातून भारतामध्ये आर्यांच्या आक्रमणाच्या संदर्भात निर्णय घेतला जावु शकत नाही. त्यांनी ऋग्वेदाच्या आधारावर पुढील तीन तर्क केले आहेत.

१) ऋग्वेदामध्ये आर्य आणि दास अथवा दस्यु यांच्यातील युद्धाचा संदर्भ मिळत नाही. ऋग्वेदामध्ये ३३ स्थानांवर ’युद्ध’ हा शब्द आलेला आहे. ज्यामध्ये केवळ आठ मध्ये त्याचा प्रयोग ’दस्यु’ च्य विरोधी अर्थामध्ये अलेला आहे व ते सुद्धा दोघांमध्ये एखाद्या मोठ्या युद्धाला नाही, तर लहान-सहान लढाया दर्शवतो. ज्यांच्य आधारावर अर्यांचा विजय प्रमणीत केला जाऊ शकत नाही.

२) दास आणि आर्यांमध्ये किरकोळ संघर्ष होता, व तो सुद्धा दोघांच्या सहमतीने शांतिपूर्ण रित्या निश्चित केलेला होता. ऋग्वेद (६.३३.३, ७.८३.१, ८.५१.९, १०.१०२.३) मधुन हे सुद्धा स्पष्ट होते की दास व आर्य्यांचा एकच शत्रू होता आणि दोघांनी मिळून आपल्या शत्रूविरुद्ध युद्धात सहभाग घेतला.

३) संघर्षाचे कारण जातीय नव्हता...तर उपासना भेद होता. स्वत: ऋग्वेद मधुनच हे स्पष्ट होते की हा संघर्ष उपासनाभेद असल्याने उत्पन्न झाला, जाति च्या भेदाचे कारण नाही कारण, ऋग्वेद (१.५१.८, १.३२.४, ४.४१.२, ६.१४.३) यावरुन कळते की आर्य आणि दस्यु यांच्यातील उपासना संदर्भातील आचारविचार भिन्न होते.

डॉ. आंबेडकर यांनी आपल्या मताच्या पुष्टीसाठी ऋग्वेद (१०.२२.८) या विषेश महत्व दिले आहे. त्यामध्ये म्हटले आहे.- "अम्ही दस्यु लोकाअंमध्ह्येच राहतो. ते ना यज्ञ करतात ना कशावर विश्वास ठेवत, त्यांचे रितिरिवाज व परंपरा वेगळ्या आहेत, ते माणुस म्हणवून घेण्याच्या योग्यतेचे नाहीत. ते शत्रू आहेत. त्यांचा नाश केला पाहीजे." आंबेडकरांचे असे म्हणने आहे की अश मंत्रांसमोर दासांना आर्यांद्वारा विभाजित करणार्‍या सिद्धांतला कोणत्याही प्रकारे मानला जाऊ शकत नाही. आपल्या मताच्या पृष्ठी साठी बबासहेबांनी पी.टी. अयंगर यांच्या लेखाचे उदाहरण दिले आहे.

"मंत्रांच्या परिक्षणातून हे जाणवते की त्यामध्ये जे आर्य, दास अथवा दस्यु हे शब्द आलेले आहेत, ते जातिसूचक नाहीत. तथापी त्यामध्ये अस्था व उपासनेचा बोध होतो. हे शब्द मुख्यता ऋग्वेद-संहितेमध्ये आलेले आहेत.... यांद्वारा असे कधीही प्रमाणित होऊ शकत नाही की ज्या जाती आपल्याला आर्य म्हणवून घेतात ते आक्रमक होते व त्यांनी या देशाला पराजीत करून येथील लोकांचा नाश केला..." दास अथवा दस्यु कोण होते ? या संदर्भात कुल्लूक नावाचे एक विद्वान आपल्या मनुस्मृती च्या टीके मध्ये लिहिले आहे,- "ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शुद्र या जातिंमध्ये, जो क्रियाहिनतेमुळे जातिच्चुत झाले आहेत, ते भलेही म्लेंच्छभाषी असोत अथवा आर्यभाषी.. सर्व ’दस्यु’ म्हनवले जातात." ऋग्वेदातील एक मंत्र म्हणतो..

अकर्मादस्यु: अमिनो अमन्तु अन्यव्रति अमानुष: । 

त्वं तस्य अभिन्न हन वधोदासस्य दम्भये ॥

कर्महीण, मनहीन, विरुद्धव्रती अणि मणुष्यताहीन व्यक्ती ला ’दस्यु’ सांगितले आहे व त्याचा वध करण्याची आज्ञा दिलेली आहे आणि ’दास’ वा ’दस्यु’ ला अभिन्नार्थी सांगितले आहे. जर ’दस्यु’चा अर्थ आजच्या सारखा दास अथवा सेवक असा घेतला गेला असता तर अशी आज्ञा दिली गेली नसती ! ऎतरेय ब्राम्हण मध्ये एकेठीकाणी म्हटले आहे,- "तुमचे वंश नष्ट होवोत. ही (भ्रष्ट अथवा संस्कार विरहीत) आंध्र, पुंड्र, शवर इत्यादी उत्तर दिक वासींच्या जाती अहेत." दुसर्‍या शब्दात सभ्यता आणि संस्कार विरहीत लोकांचू वंश-परंपरा चालली आणि स्वत: वेग-वेगळ्या जाती बनुन गेल्या. यांना कोणी बनवले अथवा उत्पन्न केलेले नाही. श्री रामदास गौड यांच्या ’हिंदुत्व’ वर पान ७७२ दिलेल्या उदाहरणांवरून हे स्पष्ट होते की दस्यु अथवा दास कसे निर्माण झाले. आता आर्यांद्वारा भारतातील मूळ निवासियांना पराभूत करुन त्यांना दास बनवल्याच्या वावड्यात अधीक दम राहीलेला नाही.

भारताचे मुळ निवासी द्रविड : इंग्रज भारतात येण्यापूर्वी कोण मानत नव्हतेकी आर्य व द्रविड दोन वेगवेगळ्या जाती आहेत. हि गोष्ट इंग्रज भारतात आल्यावरच पुढे ठेवण्यात आली. इंग्रजांना सुद्धा हि गोष्ट यासाठी सांगावी लागली की त्यांनी आर्यांना भारतामध्ये आक्रमक बनवून आनले होते. म्हणजे इंग्रजांनी आक्रमक म्हणुन आर्यांना पुढे केले .. आता आक्रमण कोणावर केले यासाठी सुद्धा कोणीतरी हवे यासाठी व याच उद्देशाने ’द्रविड’ ही संकल्पणा उदयास आली. नाहीतर भारतामधील कोणत्याही साहित्यीक, धार्मिक अथवा अन्य प्रकारच्या ग्रंथांमध्ये या गोष्टीचा उल्लेख सापडत नाही की द्रविड वा आर्य कोणा बाहेरच्या देशातून आले होते. आता जरी असे मानुन चालले की अर्यांनी बाहेरून येवून या देशावर आक्रमण केले व मूल निवासितांना युद्धात पराजित केले.. तर हे सुद्धा सांगता आले पाहीजे की त्या मूळ निवासितांच्या काळात या देशाचे नाव काय होते ? कारण जी व्यक्ति जेथे राहते, ती त्या ठीकानाचे नाव ठेवतेच. तर कोणत्याही प्राचिन भारतिय ग्रंथ अथवा तथाकथीत मूळ निवासिंची एखादी परंपरा अथवा मान्यतेमध्ये अशा कोणत्याही नावाचा उल्लेख सापडत नाही.

’संस्कृती के चार अध्ययन’ या ग्रंथात पान क्र. २५ वर श्री. रामधारी सिंह ’दिनकर’ यांचे म्हणने आहे की ’जाति’ अथवा रेस(Race) चा सिद्धांत भारतात इंग्रज आल्यावर प्रचलित झाला, याच्या पूर्वी या गोष्टीला कोणताही आधार नाही की आर्य व द्रविड जातिचे लोक एकमेकाला विजातिय मानत होते. वस्तुत: द्रविड आर्यांचेच वंशज आहेत. मैथिल, गौड, कान्यकुंबज इत्यादिंप्रमाणे द्रविड हा शब्द सुद्धा भौगोलिक अर्थ सांगणारा आहे. आणि विषेश गोष्ट म्हणजे आर्यांना बाहेरून येणारे असे संबोधनार्‍यांमध्ये मि.म्यूर... जे आग्रभागी होते, त्यांना सुद्धा शेवटी स्विकारावे लागले की, "कोणत्याही प्राचिन पुस्तक अथवा प्राचिन गाथा इत्यादिंतून ही गोष्ट सिद्ध केली जावू शकत नही की आर्य एखाद्या दुसर्‍या देशातून भारतात आले" (म्यूर संस्कृती टेक्स्ट बुक, भाग-२, पृष्ठ ५२३)

याच संदर्भात थॉमस ब्युरो नावाचा पुराणतत्ववेत्ताचे ’ क्लरानडन प्रेस, ऑक्सफोर्ड द्वारा प्रकाशीत व ए.एल. भाषम द्वारा संपादीत ’कल्चरल हिस्ट्री ऑफ इंडिया’ मध्ये प्रकाशीत ’दि अर्ली आअर्यन्स’ मध्ये म्हटले आहे,--" आर्यांच्या भारतावरील आक्रमणाचा उल्लेख ना इतिहासामध्ये मिळतो, ना त्याला पुरातात्विक आधारांवर सिद्ध केले जावू शकते." (आर्योंका आदी देश और उनकी सभ्यता, पान-१२६).

याच संदर्भात रोमिला थापर यांचे कथन सुद्धा उल्लेखनिय आहे, " आर्यांच्या संदर्भात आमचे विचार भलेही अनेक असोत, पुरातात्विक साक्षांमध्ये मोठ्या प्रमाणावरील कोनत्याही अशाप्रकारच्या कोनत्याही संकेत मिळत नाही....गंगेची उपत्यका चे पुरातात्विक साक्षांमधून हे प्रकट होत नाही की येथे मुळ निवासितांना पळून जावे लागले अथवा पराजित व्हावे लागले.".(आर्योंका आदी देश और उनकी सभ्यता, पान-११३).

इंग्रजांनी या गोष्टीला बराच जोर देवून पसरवले की ’आक्रमक आर्यांनी’ द्रविड पूर्वजांवर अत्याचार केले होते. पाश्चात्य विद्वानांनी द्रविडीयनांची सभ्यता आर्यांच्या सभ्यतेपेक्षा वेगळी आहे हे दाखावण्यासाठी ’हडप्पा कालीन सभ्यता’ हे एक सशक्त हत्यार मिळाले. प्रथम तर यांनी हडप्पाकालीन सभ्यतेला द्रविडी सभ्यता म्हणुन सांगण्यास सुरवात केली परंतु जेव्हा वेगवेगळ्या विद्वानांच्या नवनवीन शोधांमुळे त्यांचे हे कथन असत्य ठरू लागले तेव्हा हे म्हणु लागले की हडप्पा लोक वर्तमान द्रविड नव्हते तर ते भूमध्य सागरीय द्रविड होते, (थोडक्यात को कोणीही होते परंतू आर्य नव्हते). याप्रकारच्या वावड्या मुद्दाम उठवल्या गेल्या. खरे तर सत्य हे आहे की हडप्पा सभ्यता सुद्धा आर्य सभ्यतेचाच एक अंश होती व आर्य सभ्यता वस्तुत: हडप्पा सभ्यतेपेक्षा हजारो वर्ष जुणी आहे.

यातुन हेच सिद्ध होते की आर्य व द्रविद वेगवेगळे नव्हते . जर वेगळे नव्हतेच तर हे म्हणने चूकीचे ठरते की, "भारतातील मुळ निवासी आर्य नव्हे तर द्रविड होते" . आता वेळ आलेली आहे की आर्यांचे आक्रमण व आर्य-द्रविड भिन्नता माणनार्‍या या विचारप्रवाहाला नव्या पुरातत्विक शोधांच्या आधारावर मात्र राजनितिक ’मिथक’ माणुन नष्ट केले जावे.

दास अथवा दस्युंना आर्यांनी अनार्य बनवून शूद्र वर्गात ढकलले ?
सभारतीय समाजाला जाति, मत, क्षेत्र, भाषा ईत्यादींच्या आधारावर वाटून त्याची एकात्मता नष्ट करण्यासाठी इंग्रजी सत्तेने या वावड्या पसरवल्या की आर्यांनी बाहेरून येवून येथे पुर्वीपासून स्थित जातिंना युद्धात पराजीत करुन आपले दास अथवा दस्यु बनवले व नंतर आपल्या संस्कृतीमध्ये त्यांचा समावेष करून घेवून त्यांना शुद्र श्रेणी मध्ये ढकलले. या संदर्भात अनेक प्रश्न उठतात, काय दास अथवा दस्यु खरेच आर्येत्तर जाती होत्या ? जर नाही तर त्यांना आर्येतर घोषीत करण्यामागे उद्देश काय असावा ? आणि या शुद्र श्रेणी भारतीय समाजामध्ये त्या वेळी घृणित अथवा अस्पृष्य माणली जात होती ? या प्रश्नांवर क्रमा-क्रमाणे प्रकाश टाकू...!

काय दास अथवा दस्यु आर्येतर जाती होत्या ? 

 दास अथवा दस्यु आर्येत्तर जाती होत्या अथवा नाही, हे ठरवण्यासाठी प्रथम अपल्याला हे पाहीले पाहीजे की आर्य वांड्मयामध्ये सर्वात प्राचिन ग्रंथ ऋग्वेद चे मंत्र संख्या १.५.१९ ताचप्रमाणॆ ९.४१.२ मध्ये दास अथवा दस्यु शब्दांचा प्रयोग ’अयाज्ञिक’ व ’अव्रते’ यांसाठी आहे व १.५१.८ मध्ये याचा प्रयोग चोर, डाकू अथवा धार्मिक क्रियांचा नाश करणारे असा केला गेला आहे. मनुस्मृति च्या १०.४ मध्ये बंबोज इत्यादी जातिंना पतित होणार्‍या लोकांना दास/दस्यु म्हटले गेले आहे. महाभारताच्या भिष्म पर्वा मध्ये निष्क्रिय व्यक्तिंना दास म्हटले आहे. आता स्पष्टच आहे की या शब्दचा प्रयोग प्रत्येक ठीकाणि एकाद्या विषिष्ठ प्रकारच्या लोकांसाठी वापरलेला आहे ना की एखाद्या जातीसाठी.

यांना अनार्य बनवन्यामागे काय उद्देश्य होता ? : आर्य साहित्यामध्ये ठीक-ठिकाणी अनार्य शब्दाचा प्रयोग मिळतो, वाल्मिकी रामायण मध्ये २.१८.३१. मध्ये दशरथाची पत्नी कैकेई साठी ’अनार्या’ शब्दाचा प्रयोग केलेला आहे. श्रीभग्वद्गिता मध्ये "अनार्याजुष्टमस्वग्यर्मकीर्तिकरमर्जुन" च्या माध्यमातून ’अकिर्तिकर’ कार्यांसाठी ’अनार्युजष्ट’ सारख्या शब्दांचा वापर पहायला मिलतो. ऋग्वेद चे मंत्र ७.६.३ नुसार अव्रतिय, दांभिक, अपूज्य आणि दुषीत भाषेचा प्रयोग करनारे लोक यांसाठी ’मृघ्रवाच’ शब्दाचा वापर मिळतो. अर्थात कोणत्याही आर्य ग्रंथामध्ये ’अनार्य’ शब्द जातीवाचक स्वरूपात प्रयुक्त केला गेलेला नाही. हे स्पष्ट आहे की ऋग्वेद इतादी मध्ये ठिक-ठिकाणी अनार्य, दस्यु, कृष्णगर्भा, मृघवाच इत्यादी शब्द आर्यांपासून वेगळ्या जातिंसाठी योजलेला नसुन आर्य कामांपासुन (सभ्य कामांपासुन) वेगळे अशा लोकांसाठी योजलेला आहे त्याचप्रमाणे ’अनार्य’ हा शब्द ईतर शब्दांप्रमाणे जातिवाचक स्वरुपात योजला गेलेला नाही.

काय शुद्रजाती भारतीय समाजाय त्या काळी घृणित अथवा अस्पृश्य मानली जात होती ?:

प्राचिन काळी भारतीय समाजात चार वर्ण होते,- ब्रम्हण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र परस्पर सहयोगी होते, एक वर्ण दुसर्‍या वर्णामध्ये जाऊ शकत होता.त्या वेळी वर्ण नव्हे तर त्याची उपयोगीता कर्माच्या प्रामुख्यतेनुसार होते. भारताच्या कोणत्याही प्राचिन ग्रंथामध्ये कोठेही अशा उल्लेख मिळत नाही की जेथे असे सांगितले गेले आहे की शूद्र घृणित अथवा अस्पृष्य आहे अथवा ईतर वर्णांपेक्षा लहाण आहे !

चार वर्णांना समाजरूपी शरीराचे चार प्रमुख भाग मानले आहे. जसे ब्रम्हण - शिर, क्षत्रीय- बाहु, वैश्य-उदर आणि शुद्र-चरण. चारी वर्णांना समान पद्धतीने आपली-आपली उपयोगितेच्या पद्धतीने शुद्रांची उपयोगीता समाजासाठी सर्वाधीक राहीलेली आहे. समाजरुपी शरीराला चालवण्यासाठी, त्याला गतिमान करण्यासाठी आणि सर्व व्यवहार संपन्न करण्याचा भार वाहण्याचे काम पायांचे असते. भारतीय समाजात शूद्रांबरोबर स्पर्षास्पर्ष अथवा भेदभावाचा व्यवहार जसा आज केला जातो , प्राचिन काळात होत नव्हता. वैदिक सहित्यामध्ये हे सुद्धा प्रमाणित केलेले आहे की ’शुद्र’ मंत्रद्रष्टा ऋषि देखिल बनू शकतो. ’कवष ऐलुषु’ दासिपुत्र अर्थात शूद्र होते परंतू त्यांच्या विद्वत्तेला परखुन ऋषींनी त्यांना आपल्यात सामाऊन घेतले. ते ऋग्वेदाच्या अनेक ऋचांचे द्रष्टे होते. सत्यकाम जाबाली शूद्र असुन सुद्धा यजुर्वेदाच्या एका शाखेचे प्रवर्तक होते. (छान्दोगय ४.४) यातून हे स्पष्ट होते की, "शुद्रांना वेद वाचण्याचा अधिकार नव्हता"म असे म्हणने चूकिचे ठरते. सामाजिकदृष्ट्या हा भेदभाव मुसलमान व इंग्रजांनी आपल्या-आपल्या राज्यकालांमध्ये या देशाला तोडण्याच्या उद्देशाने उत्पन्न केला आहे.

वस्तुत: वर्णव्यवस्था समाजात अनुशासन आणन्यासाठी , समाजाची उन्नती साठी आर्थीक विकासासठी बनवलेली होती. डॉ. अपल्या ’शूद्र कॊण होते’ मध्ये प्रबळ प्रमाणांच्या आधारावर सिद्ध केले आहे की शूद्र वर्ण समाजातून भिन्न नव्हे तर क्षत्रियांचाच एक भेद आहे. संस्कृत साहित्यामध्ये सदाचरण वा असदाचरण यांच्या आधारावरच ’आर्य’, ’अनार्य’, ’दस्यु’,’दास’ इत्यादी संज्ञांचा प्रयोग केला गेलेला आहे. वास्तव मध्ये ’आर्य’ शब्दाला सुसंस्कारांनी सम्मानीत व धर्माचरण करनारा व्यक्ती साठी वापरलेला आहे. आता निश्चित स्वरुपात संगितले जावू शकते की हे सुद्धा इंग्रजांद्वारा भारतीय समाज तोडण्याच्या उद्देशाने पसरवलेली भ्रांति व्यतरिक्त काहीही नाही.

हडप्पा (सिंधु-सरस्वती) सभ्यता व वैदिक काळ

आर्यांचे भारतामध्ये आक्रमण होण्या आधी इथे द्रविडी लोकांची संमृद्ध सभ्यता नांदत होती या मुळनिवासी अनार्यांच्या संमृद्ध संस्कृती पैकी हडप्पा ही एक होय. कारण हडप्पा सभ्यता आणि वैदीक सभ्यता/ मान्यता/ परंपरा/ वांड्मय यांमध्ये तफावत आढळते. हा एक मुळनिवासी लोकांचा आवडता प्रतिवाद होय. आता थोडे याच्याकडे  पाहू, या प्रतीवादामध्ये कितीपत तथ्य आहे.

पहीला आणि सर्वात महत्वाचा मुद्दा असा की, हडप्पा सभ्यता ही अनार्यांची व आर्यांनी आक्रमण करुन ही सभ्यता नष्ट केली व तेथे वैदीक सभ्यता प्रस्थापित केली असे म्हटले जाते , परंतु नुकत्याच झालेल्या संशोधनानुसार हडपा सभ्यता ही कोणत्याही युद्धामुळे किंवा आक्रमणामुळे नष्ट झालेली नसुन पर्यावरणातील प्रतिकूल बदलामुळे झालेली आहे हे आता सिद्धच झाले नाही तर या विषयावर अभ्यास करणारे सर्व विद्वानांना माण्यही आहे, हडप्पा सभ्यतेवर आर्यांनी बाहेरून येवून आक्रमण केले व हडप्पा सभ्यता नष्ट केली असा प्रतिवाद साधारण साठ ते सत्तर वर्षापुर्वी केला गेला होता व आताच्या नविन संशोधनामुळे हा मुद्दा निकालात निघाला असुनसुद्धा कमी अभ्यासामुळे आजही काही लोक तोच तोच मुद्दा उपस्थित करत आहेत, अशांनी पुन्हा एकदा अभ्यास करायला पाहीजे. 

प्रत्येक वेळी नवे संशोधन होत असते व या नव्या संशोधनाच्या आधारावर जुने सिद्धांत मोडीत निघत असतात याच न्यायाप्रमाणे सर्वप्रथम सिंधु/ किंवा हडप्पा सभ्यता ही केवळ सिंधु नदी च्या घाटावर उदयास आलेली संस्कृती असे माणले जात होते परंतु आताच्या नविन संशोधनानुसार सिंधु / हडप्पा सभ्यता भरभराटीस येण्याच्या पाठीमागे सध्या लुप्त अवस्थेत असलेली तत्कालीन सरस्वती नदी ही सिंधु नदि इतकिच किंवा त्यापेक्षाही काही जास्त प्रमाणात कारणीभुत आहे. विषेशत: उपग्रहावरुन घेतलेल्या छायाचित्र व अनेक संशोधकांनी केलेल्या संशोधनानुसार ऋग्वेदामध्ये वर्णन असलेली सरस्वती नदी ही केवळ मिथक नसुन त्या काळी ही नदी वास्तवात अस्तित्वात होती , व त्या काळी पुर्ण प्रवाहाने वाहत होती व साधारण ई,स.पू २००० ते १६००० मध्ये पर्यावरणामध्ये प्रतिकुल बदल होऊन सिंधु-सरस्वती घाटीची सभ्यता नष्ट झाली  हे आता सर्वमान्य झाले आहे. वैदीक वांड्मयामध्ये सरस्वती आणि सिंधु या दोन्ही नद्यांना देवता स्थानी माणले आहे. 

साधारणपणे सिंधु-सरस्वती किंवा हडप्पा काळ हा इ.स.पू ३२०० ते  १६००० पर्यंत सांगीतला जातो , त्याचप्रमाणे आपण या आधी पाहीले की ऋग्वेदाची रचना ही त्याच सरस्वती नदीच्या काठी झालेली असुन ऋग्वेदाचा काळ हा इ.स.पू २००० पुर्वीचा, म्हणजे जवळ जवळ हडप्पा काळाच्या समकालीन आहे. व याला बळकटी ऋग्वेदच देते कारण ऋग्वेदामधे हडप्पा या शहराचा उल्लेख हरुपिया असा येतो.  वरील सर्व विवेचनावरुन ऋग्वेद काळ व हडप्पा काळ्समकालीन असावा असे माणन्यास काही अडचण आहे असे मला वाटत नाही. आता पुढचा मुद्दा पाहू. 

ऋग्वेदकालीन वैदीक सभ्यता हीच हडप्पा सभ्यता असे मानायचे का ? असा प्रश्न उपस्थित होतो. तर त्याचे उत्तर होय असेच द्यावे लागते. कसे ते पुढे पाहू...

१) अलिकडे पश्चिम आशियातील कोरीव लेखात काही व्यक्तीनामे आढळून आली आहेत त्यांपैकी दोन नाव्रे "सोमसेन" व दुसरे "अरीसेन".  ही नावे ज्या लेखात सापडली त्याचा काळ आहे ई.पू. २३०० , त्यावेळी सिंधू संस्कृती पुर्णपणे सुबत्तेच्या शिखरावर पोहोचली होती. ही दोन्ही नावे इंडॊ-आर्यन (वैदीक) असुन पुर्णपणे भारतीय आहेत. याबद्दल विद्वानांत दुमत नाही. म्हणजे हडप्पा कालीन संस्कृती च्या सुमारास वैदीक संस्कृती अस्तित्वात होती, तसेच सिंधु संस्कृती जर अनार्य द्रविडींची असे मानले, तर हे इंडॊ-आर्यन शब्द इ.स.पू २३०० मध्ये भारतातुन येणे कसे शक्य आहे ? 

२) हडप्पा कालीन उत्खननांमध्ये पशुपतिनाथाची आकृती सलेले शिल्प सापडलेले आहे... ज्याचा उल्लेख ऋग्वेदामध्ये (ऋ. ४-५८.३) मध्ये स्पष्टपणे येतो.  

३) सात असरा/ किंवा सात देवता / सप्तमातृका :-

सप्तमातृकांच्या प्राचिण मुर्ती सार्‍या भारतभर आढळतात. त्यात सात आसरा (अप्सरा) म्हणुन आजही महाराष्ट्रामध्ये त्यांची पूजा होते. सिंधु उत्खननामध्ये सापडलेल्या अशाच एका मुद्रेमध्ये  वरच्या बाजुस डावीकडे एका झाडात एक पुरुष उभा दाखवलेला आहे. त्याच्या पायाशी एक पुरुष वाकुन त्याची आराधना करताना दाखवला आहे. त्याच्या मागे एक मेंढा उभा आहे. मुद्रेच्या खालच्या बाजूस सात स्त्रिया उभ्या दिसतात. या मुद्रेवरील दृष्य अतिशय महत्वाचे आहे यात सहंका नाही. ऋग्वेदामधे सोम तयार करण्याच्या समारंभाचे ते वर्णन आहे. दिवसातुन सोम तयार करीत असत. प्रत्येक वेळी एक देवता तो तयार करीत असे आणि दुसरी देवता त्याच्यावर लक्ष ठेवत असे. संध्याकाळच्या कार्यक्रमात सोम तयार करण्याचे काम अग्निकडे असे आणि सप्तमातृका त्यावर देखरेख करीत असत, असे ऋग्वेदामध्ये वर्णन आहे, हे वर्णन वर उल्लेखिलेल्या मुद्रेला तंतोतंत लागू पडते. 

४) अग्निपुजा : अग्निपुजा हे सिंधु धर्माचे एक अत्यंत महत्वाचे अंग होते, याचा पुरावा कालिबंगन आणि लोथल येथिल उत्खननामध्ये उपलब्ध झाला. कालिबंगण येथील बालेकिल्ल्यामध्ये काही अग्निकुंडे सापडलि आहेत. ऋग्वेद किंवा वैदीक काळामध्ये अशाप्रकारे अग्निपुजा किंवा यज्ञपरंपरा होती हे वेगळे सांगायला नको.

५) सुर्यमंदीर :- बनावली उत्खननामध्ये तर एक अग्निमंदीर सापडले आहे. 

६) मोराच्या आकृत्या : नुकतेच पश्चिम आशियामध्ये झालेल्या काही उत्खननामध्ये काही ठिकाणी मातिच्या भाड्यांवर मोराची रंगीत चित्रे सापडली आहेत. ही भांडी साधारणपणे इ.पू. १८००-१६०० या काळातील आहेत आणि त्याहुनही महत्वाची गोष्ट म्हणजे ती ’इंडो-आर्यन’ भाषा बोलणार्‍यांशी संबंधीत आहेत. मोर हा प्राणी  केवळ भारतातच आढळतो, पश्चीम आशीयात तो नाही. सिंधु संस्कृतीच्या भांड्यांवर तो रंगवलेला आहे. मोराची अत्युत्कृष्ट चित्रे उत्तर सिंधुकालीन हडप्पा येथील एका स्मशानभुमितील भांड्यांवर पहायला मिळतात, परंतु एकदा ऋग्वेदाचा काळ इ.पू १२००-१००० ठरवल्यानंतर इ.पू. १८००-१६०० या काळात इंडो आर्यन- (वैदीक) भारतात होते हे कसे मान्य करावेच लागते .

७) स्वस्तिकाचे चिन्ह : 

वरिलप्रमाणे अधिक संशोधन करुन हडप्पा व ऋग्वेदकालीन वैदीक सभ्यतेशि साम्य असणारे कित्तेक पुरावे देता येतील.

आता याठीकाणी हडप्पा सभ्यता आणि वैदीक संभ्याता एक नाही या दोन्ही वेगवेगळ्या संस्कृती आहेत असे म्हणन्यासाठी केवळ एक मुद्दा शिल्लक राहतो, आणि तो म्हणजे घोडा हा प्राणी.

 घोडा हा वैदीकांचा अतिषय लाडका प्राणी जवळ जवळ सर्वच वैदीक वांड्मयामध्ये घोड्याचा उल्लेख आहे. परंतु घोडा या प्राण्याचा आविश्कार सिंधु कलेमध्ये किठेही पहायला मिळत नाही. घोड्याचा वापर भारतामध्ये इ.पू. २००० पासुन केला जाऊ लागला असे मानले जाते. व यावरुन हडप्पा ही वैदीक सभ्यता नाही असा प्रतिवाद केला जातो. परंतु हा प्रतिवादही आता नविन संशोधनानुसार बाद झाला आहे. मध्यप्रदेश मध्ये भिमबेटका या शहरामध्ये अश्मयुगिन मानवाने कोरलेल्या गुहांमधीच चित्रांमध्ये घोडा आपणास पहायला मिळतो, अगदी महाराष्ट्रार सुद्धा याचे पुरावे सापडले आहे , तेव्हा घोडा या प्राण्याचा परीचय भारतीयांना इ.पू.२००० च्या सुमारास झाला असे मानन्यास जागा उरत नाही. आता राहीला प्रश्न हडप्पा कालीन कलाविश्कारामध्ये घोड्याला का स्थान नाही याचा , तर उत्तर असेच आहे की हडप्पा संस्कृती ही स्थिर, नागरी व कृशिप्रधान संस्कृती होती, व घोड्याचा वापर एखाद्या कृषीप्रधान संस्कृतीने केल्याचे पाहवत नाही, पर्यायाने कृषीप्रधान संस्कृतीला घोड्या सारख्या गतिवान प्राण्याची गरज भासली असेल असे वाटत नाही.

आर्यन इहव्हेजन थेअरीचा सिद्धांत निकालात लागुन सुद्धा आज काही स्वार्थी लोकांनी महाराष्ट्रातील लोकांच्या अज्ञानाचा फायदा घेउन परत एकदा  भारताची विभागणी आर्य - अनार्य अशाप्रकारे करुन भारतीयांमध्ये फूट पाडण्याचा प्रयत्न करत आहेत, यांचा उद्देश तोच आहे जो मॅक्समुलर चा होता .. वांशीक वाद पेटवुन देश परकियांच्या घशात घालणे. आजही पश्चिमेकडे याच वांशीक वादाचा फायदा घेवुन तेथिल तरुणाची माथी फिरवली जात आहेत. याच वंशवादाचा आधार घेवुन हिटलर ने केलेल ज्युं लोकांचे शिरकाण केले. आणी दुर्दैवाने याच वंशवादाचा पुरस्कार करुन महाराष्ट्रातील काही मंडळी स्वत:ला मुळनिवासी म्हणवुन घेत आहेत, इतकेच नाही तर यांच्या सभांना उभारल्या जाणार्‍या फ्लेक्स मध्ये हडप्पा कालीन मानचिन्हे दाखवुन हडप्पा सभ्यता ही मुळनिवास्यांची हे दाखवण्याचा प्रयत्न करुन वंशवादाला खतपाणी घातले जात आहे ते ही कोणताही विचार किंवा अभ्यास न करता.  

- सुरज महाजन (९६ ६५ ३५० ३३०)

संदर्भ : 

आर्यांच्या शोधात, कोणी एके काळी सिंधु संस्कृती, इतिहास दर्शन :- रामविलास शर्मा, ऋग्वेद (गिता प्रेस), ऋग्वेद - हडप्पा सभ्यता और सांस्कृतीक निरंतरता, भारतिय इतिहास का विकृतिकरण - श्री रघुनाथप्रसाद शर्मा 

संजय सोनावनी व आर्याच थंडर्स्ट्रोम यांचे लेख, हिंदु राईटर्स फोरम यांचे अंतर्जालिय लेख.