सामन्यत: एका नाण्याच्या दोन बाजु असतात ,चांगली व वाईट आणि इथे ही नाण्याला दोनच बाजुच नाहीत तर त्या बाजु दोन्ही चांगल्या असुनही एक चांगली बाजु स्वत:च्या स्वार्थासाठी समोर आणली जाते आणि दुसरी चांगली बाजु जाणिवपुर्वक दुर्लक्षीत केली जाते . आणि महत्वाचे म्हणजे या ठिकाणि या नाण्याला दोन बाजु ’जात’ ही संकल्पना समोर ठेवून जाणिवपुर्वक तयार केल्या गेल्या आहेत.
जगातील कोणत्याहि धर्मांच्या तुलनेत हिंदु धर्म परिवर्तनशिल आहे. परिवर्तन किंवा बदल हा निसर्गाचा नियम आहे. युनान रोम मिस्त्रा सब मिट गये यहा से, कुछ बात है की हस्ती मिटती नही हमरी , आणि ही हस्ती न मिटन्याच्या अनेक कारणांपैकी हिंदु धर्माची परिवर्तनक्षमता हे एक महत्वाचे कारण आहे. हिंदु धर्माने परिवर्तन कधीही नाकारलेले नाही तसेच धर्मत असलेले तत्वे, नियम , मान्यता यांची कोणावरही कधी सक्ती केली नाहि. ज्या ज्या वेळी धर्मामध्ये दोश घुसले त्या त्या वेळी राम , कृश्ण, ज्ञानेश्वर, तुकाराम , स्वामी विवेकानंद अशा अनेक धर्म-सुधारकांनी धरमातील उणीवा आणि दोश नष्ट केल्या आणि पुन्हा एकदा एक निखळ असा धर्म समाजासमोर ठेवला. सांगण्याचा उद्देश एवढाच की हिंदु धर्मा मध्ये फार पुर्वीपासून म्हणजे अगदी व्यास , श्री कृष्ण यांपासुन ते आजच्या बाबा आमटे , बाबा रामदेव, टिळक, आगरकर, सावरकर, शाहु महाराज यांच्यापर्यंत अनेक धर्म सुधारक पर्यायाने आज आपण त्यांना समाजसुधारक म्हणतो हिंदु धर्मात होऊन गेले त्यांनी धर्म / समाजातील दोष मुळापासुन उपटून टाकले , काही वेळा असेही झाले की जुण्या काळात निर्धारीत केला गेलेला एक नियम आजच्या काळातील दोष असेल तर त्याला विरोध करुन त्याला एखाद्या बांडगुळाला बाजुला करावे त्याप्रमाणे बाजुला केले आणि निखळ असे तत्व समाजासमोर मांडले आणि कदाचीत हेच एक कारण आहे की जगातील कोणत्याहि धर्मात नसतील एवढे समाज/ धर्म सुधारल हिंदु धर्मात होऊन गेले त्याचप्रमाणे प्राचीन काळापासुन आजपर्यंत हिंदु धर्म नष्ट झालेला नाही.
आणि हीच गोष्ट काही लोकांच्या डोळ्यात खुपत आहे. आणि काही समाजसुधारक ज्यांनी हिंदु धर्मातील बांडगुळे नष्ट करुन नवे तेज प्राप्त करुन दिले अशां काही मोजक्या (मोजक्या म्हणजे स्वत:ला झेपतील एवढ्या ) समाजसुधारकांना त्याच धर्माच्या विरोधात उभे करुन ते धर्मसुधारक हे कसे हिंदु धर्माच्या विरोधात होते हे त्यांचे तत्वज्ञान काटून छाटून समाजात प्रस्तुत केले जात आहे. त्यामुळे समाजसुधारक म्हणजे हिंदु धर्म विरोधक असे चित्र निर्माण करण्यात काही अंशी हे लोक यशस्वि झाले आहेत.
शाहु - फुले- आंबेडकर तत्कालीन समाजसुधारक , भारतीयांवर यांचे थोर उपकार आहेत. यांचे महानत्व कोणीही नाकारणार नाही. परंतु समाजसुधारक म्हटले की आपल्याला फक्त शाहु - फुले- आंबेडकरच आठवतात याचे कारण म्हणजे वर सांगीतल्याप्रमाणे याच मोजक्या समाजसुधारकांचे विचार या लोकांना झेपतात त्यामुळे अशांनी समाजसुधारक हेच काय ते आहेत असे चित्र तयार केले आहे आणि या महपुरुशांचा आधार घेवुन हिंदु धर्माच्या विरोधात प्रचार चालु आहे. आणि याचमुळे समाजसुधारक म्हणजे असे की ज्यांनी धर्म नाकारला असे समिकरण तयार झाले आहे.
याठिकाणि आपण काही अगदी थोडक्यात अशी उदाहरणे पाहणार आहोत की जे समाजसुधारक शाहु - फुले- आंबेडकर यांच्या सोबत बसु शकत नाही कारण .. यांची समाजसुधारना या स्वार्थी लोकांना झेपत नाही.
* आचार्य विनोबा भावे :-
* धोंडो केशव कर्वे :-
अण्णांचा पुनर्विवाह ही व्यक्तिगत बाब नव्हती. घातक सामाजिक प्रथांविरुद्ध केलेले ते बंड होते. पुनर्विवाहासाठी लोकमताचे जागरण करावे, या हेतूने २१ मे १८९४ या दिवशी अण्णांनी पुनर्विवाहितांचा एक कुटुंबमेळा घेतला. याच सुमारास अण्णांनी ‘विधवा विवाह प्रतिबंध निवारक‘ मंडळाची स्थापना केली. विधवा-विवाहाला विरोध करणार्‍या प्रतिगामी प्रवृत्तींना आवर
घालणे हे या मंडळाचे काम होते. अनिकेत कन्यांसाठी १८९९ मध्ये अण्णांनी ‘अनाथ बालिकाश्रम‘ काढला. ‘विधवा विवाहोत्तेजक‘ मंडळाची स्थापना केली. रावबहादूर गणेश गोविंद गोखले यांनी अण्णांचे हे उदात्त कार्य पाहून हिंगणे येथील आपली सहा एकरांची जागा आणि रु. ७५० संस्थेच्या उभारणीसाठी अण्णांकडे सुपूर्द केले. या उजाड माळरानावर अण्णांनी एक झोपडी बांधली. ही पहिलीवहिली झोपडी ही हिंगणे स्त्रीशिक्षण संस्थेची गंगोत्री. आज अनेक वास्तूंनी गजबजून गेलेल्या या वैभवसमृद्ध परिसरात अण्णांची झोपडी त्यांच्या तपाचे महाभारत जगाला सांगत उभी आहे. १९०० मध्ये अनाथ बालिकाश्रमाचे स्थलांतर हिंगण्यास करण्यात आले. याच परिसरात अण्णांनी विधवांसाठी एक हक्काची सावली निर्माण केली. विधवांचे हे वसतिगृह ही एक सामाजिक प्रयोगशाळा होती.
स्त्रियांवर होणारे अत्याचार, त्यांना दिली जाणारी दुय्यम दर्जाची वागणूक यांचा त्यांना कायम राग येत असे. पंडिता रमाबाई आणि इश्वर चंद्र विद्यासागर यांच्या जीवनकार्यामुळे अण्णासाहेब खूपच प्रभावित झाले होते. थोर तत्त्वज्ञ हर्बर्ट स्पेन्सर यांच्या विचारांचाही त्यांच्यावर पगडा होता.
सन १८९६मध्ये अण्णासाहेबांनी पुण्याजवळील हिंगणे (आता कर्वेनगर) या गावी विधवा महिलांसाठी आश्रम स्थापन केला. याच ठिकाणी १९०७ साली महिला विद्यालयाची स्थापना त्यांनी केली. अण्णासाहेबांची २० वर्षांची विधवा मेहुणी - पार्वतीबाई आठवले - या विद्यालयाच्या पहिल्या विद्यार्थिनी होत. आश्रम आणि शाळा या दोन्हींसाठी लागणारं कुशल मनुष्यबळ निर्माण करण्यासाठी त्यांनी `निष्काम कर्म मठा'ची स्थापना केली.
पुढे या तिन्ही संस्थांचे कार्य उत्तरोत्तर वाढत गेल्याने त्याचे एकत्रीकरण करून `हिंगणे स्त्री शिक्षण संस्था' आणि त्यानंतर `महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था' असे त्याचे नामकरण करण्यात आले.
अर्थात, हे सगळे काही सहजसाध्य नव्हते हे नक्कीच. या कार्यामुळे कर्मठ, सनातन समाजाचा त्यांना रोष पत्करावा लागला. संस्था चालविण्यासाठी पैसे अपुरे पडत असल्याने कित्येक वर्ष अण्णासाहेबांना हिंगणे ते फर्ग्युसन कॉलेज पायी प्रवास करावा लागत असे. आपल्या संस्थांसाठी कुणाकडे देणगी मागायला गेल्यावर कित्येक वेळा त्यांना अत्यंत अपमानास्पद वागणूक मिळत असे. पण अत्यंत जिद्दीने त्यांनी आपले कार्य चालू ठेवले.
जपानच्या महिला विद्यापीठाला भेट दिल्यानंतर अण्णासाहेब अत्यंत प्रभावित झाले. त्यांनी पुण्यात भारतातील पहिल्या महिला विद्यापीठाची स्थापना झाली. पुढे विठ्ठलदास ठाकरसी यांनी १५ लाखांचे अनुदान दिल्याने या विद्यापीठाचे `श्रीमती नाथिबाई दामोदर ठाकरसी भारतीय महिला विद्यापीठ' (एसएनडीटी) असे नामकरण करण्यात आले.त्यांनी एका जपानी महिला विद्यापीठाचे माहितीपत्रक पाहिले होते. त्यांच्या मनात भारतीय महिला विद्यापीठाचा विचार येत होता. विद्यापीठाची प्रस्तावना म्हणून त्यांनी माध्यमिक विद्यालयाची स्थापना केली. शिक्षण संस्थांभोवती कार्यकर्त्यांची तटबंदी असावी म्हणून ९०८ मध्ये ‘निष्काम कर्ममठ‘ या संस्कारपीठाची स्थापना केली.
१९१५ मध्ये भरलेल्या अखिल भारतीय सामाजिक परिषदेचे अध्यक्षस्थान अण्णांनी भूषविले. अध्यक्षीय भाषणात त्यांनी ‘महिला विद्यापीठ‘ या कल्पनेचा पुनरुच्चार केला. ३ जून १९१६ रोजी महिला विद्यापीठाची स्थापना झाली. स्त्रीशिक्षणाची ही धारा विद्यापीठाच्या रूपाने विस्तार पावली. अंत्यजांना आणि स्त्रियांना दुर्बल घटक लेखून त्यांना विद्येपासून वंचित करणार्‍या समाजात अण्णांनी आपल्या तपोबलावर हा चमत्कार घडविला. अण्णांच्या कर्तृत्वाने चकित आणि प्रभावित झालेल्या सर विठ्ठलदास ठाकरसी यांनी आपल्या मातोश्री नाथीबाई ठाकरसी यांच्या स्मरणार्थ या विद्यापीठास १५ लाख रुपयांची देणगी दिली. या ‘श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी‘ या विद्यापीठास सरकारने स्वतंत्र विद्यापीठाचा दर्जा दिला. अनेक प्रज्ञावंत महिलांनी विद्यापीठाचे कुलगुरुपद भूषविले. अण्णांना अभिप्रेत असणारे बोधवाक्य विद्यापीठाने शिरोधार्य मानले ते असे- ‘संस्कृता स्त्री पराशक्तिः‘ अण्णांच्या प्रयत्नाने अस्तित्वात आलेल्या प्रत्येक संस्थेचे भरणपोषण केले.
इंग्लंड, जर्मनी, जपान, अमेरिका या देशांना भेटी देऊन अण्णांनी आपल्या संस्थांची आणि संकल्पांची माहिती जगाला करून दिली. बर्लिनमध्ये असताना सापेक्षतावादाचे प्रणेते प्रा. अल्बर्ट आइनस्टाइन यांची त्यांनी भेट घेतली. त्यांनी बर्लिनमधली गृहविज्ञानशाळा पाहिली. टोकियोतील महिला विद्यापीठ पाहिले. अनेक राष्ट्रांत स्त्रियांनी
चालविलेल्या संस्था पाहिल्या. त्या दर्शनाने सुचलेल्या अनेक नव्या योजना त्यांनी पूर्णत्वास नेल्या.अनेक भारतीय विद्यापीठांनी त्यांनी डी. लीट. देऊन सन्मानित केले. `पद्मविभूषण' हा किताब त्यांना १९५५ साली प्रदान करण्यात आला, तर लगेच १९५८ साली त्यांना भारतातील सर वोच्च नागरी सन्मान `भारतरत्न'ने सन्मानित करण्यात आले. असे अण्णा काही नतद्रष्ट लोकांच्या समाजसुधारकांच्या यादीमध्ये बसत नाहीत.
* भारतरत्न पांडुरंग वामन काणे
:- विख्यात प्राच्यविद्या संशोधक आणि धर्मशास्त्राचे गाढे अभ्यासक. काणे यांची सामाजिक व धार्मिक दृष्टी पुरोगामी होती. हिंदू धर्मसुधारणेच्या चळवळीत त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. अस्पृश्यता, केशवपनादी अनिष्ट चालींचा त्यांनी निषेधच केला. सकेशा विधवेला पंढरपुरात विठ्ठलपूजेचा अधिकार मिळवून देण्यासाठी त्यांनी वकीलपत्र घेतले होते. आंतरजातीय विवाह, विधवाविवाह, घटस्फोट यांचा त्यांनी पुरस्कार केला. १९४६ साली
नागपूर येथे भरलेल्या अखिल भारतीय प्राच्यविद्या परिषदेचे ते अध्यक्ष होते. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय प्राच्यविद्या परिषदांनाही ते भारताचे प्रतिनिधी म्हणून उपस्थित राहिले. काणे यांचा अनेक संस्थांशी निकटचा संबंध होता आणि ह्या संस्थांना त्यांचे मार्गदर्शन लाभत होते. यामध्ये “एशियाटिक सोसायटी”, “भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन संस्था”, “महाराष्ट्र साहित्य परिषद”, “मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालय” इ. संस्थांचा समावेश आहे. आपल्या हयातीतच काणे यांना अनेक मानसन्मान लाभले. ब्रिटिश शासनाने त्यांना महामहोपाध्याय ही पदवी देऊन गौरव केला. अलाहाबाद आणि पुणे विद्यापीठाने त्यांना “डी.लिट”. ही सन्माननीय पदवी दिली. संस्कृत भाषेचे एक मान्यवर विद्वान म्हणून त्यांना राष्ट्रपतीचे प्रशस्तीपत्र देण्यात आले. पढीक पांडित्याच्या चौकटीत न बसणारी पुरोगामी दृष्टी हे काणे यांचे वैशिष्ट्. भारतीय संस्कृती व धर्म यांचा इतिहास महामहोपाध्याय काणे यांचा आदरपूर्वक उल्लेख केल्याशिवाय पूर्ण होऊच शकत नाही.
* गोपाळकृष्ण गोखले :-
* गोपाळ गणेश आगरकर :-
* आनंदीबाई गोपाळराव जोशी :-
एम् डी झाल्यावर आनंदीबाई जेव्हा भारतात परतल्या तेव्हा त्यांचे जोरदार स्वागत झाले . सर्वत्र अभिनन्दन झाले. त्यांना कोल्हापुर मधील एक स्थानिक हॉस्पिटलमधील स्त्रीकक्षाचा ताबा देण्यात आला.
* न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे
* स्वातंत्र्यविर सावरकर :-
सावरकर एक प्रख्यात समाससुधारक होते त्यांच्या विश्वास होता की सामाजीक व सार्वजनिक सुधार हे एकमेकांना पुरक आहेत. त्यांनी आपल्या भाषणां, लेख व कृती मधुन सुधारणेसाठी निरंतर प्रयत्न केले. सावरकरांच्या मतानुसार हिंदु समाज त्याकाळी सात बेड्यांमध्ये अडकुन होता.
१) स्पर्ष बंदी : - खालील जातितिल लोकांना स्पर्ष करणे निशिद्ध.
२) रोटी बंदी :- खालच्या जातीतील लोकांसोबत खाने पिणे निशिद्ध.
३) बेटी बंदी :- खालच्या जातीतील विवाह करणे निशिद्ध.
४) व्यवसायबंदी :- काही निश्चीत व्यवसाय करण्यास निशिद्ध.
५) सिंधु बंदी :- सागरयात्रा केल्यने विटाळ होतो वगैरे कल्पना.
६) वेदोक्त बंदी :- वेदाच्या कर्मकांडाशी एका वर्गाला निशिद्ध.
७) शुद्धि बंदी :- हिंदु धर्मातून धर्मांतर झालेल्याला पुन्ह: हिंदु होता न येणे
त्यांनी रत्नागिरिमध्ये सर्व जातीतील लोकांसाठी असे पतित पावन नावाचे मंदीर उभारले.
सावरकरांच्या सामाकीक कार्याविषयी अधीक जाणुन घेण्यासाठी खालील किंक्स फॉलो करा
समाजसुधारणा
* मुरलीधर देविदास तथा बाबा आमटे
विदर्भातील एका श्रीमंत जमीनदार कुटुंबात २६ डिसेंबर १९१४ साली त्यांचा जन्म झाला. बी. ए., एल. एल. बी. पर्यंत शिक्षण झाल्यानंतर काही काळ त्यांनी वकिली केली. पण १९४२ च्या स्वातंत्र्यलढ्यात ते महात्मा गांधी व विनोबा भावे यांच्या सहवासात आले आणि त्यानंतर कुष्ठरोग/महारोग सेवा समितीची त्यांनी स्थापना केली आणि चंद्रपूर जिल्ह्यातील वरोडा येथे कुष्ठरोग्यांसाठी ‘आनंदवना’ची स्थापना केली. कुष्ठरोग्यांच्या सेवेसाठी त्यांनी महत्त्वाचे काम केले. याशिवाय वन्य जीवन संरक्षण, नर्मदा बचाओ आंदोलन अश्या इतर सामाजिक चळवळींतही त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला.
तत्कालीन समाजात कुष्ठरोग हे मागील जन्मीच्या पापांचे फळ समजले जाई. यामुळे कुष्ठरोग्यांस वाळीत टाकले जाई. आमट्यांनी एकदा पावसात कुडकुडत भिजणारा एक कुष्ठरोगी पाहिला. ते त्याला घरी घेऊन आले. तेव्हापासून त्यांनी कुष्ठरोग अभ्यासायला सुरुवात केली. १९५२ साली वरोडयाजवळ त्यांनी आनंदवनाची स्थापना केली. २००८ सालापर्यंत १७६ हेक्टर क्षेत्रात पसरलेले आनंदवन ३५०० कुष्ठरोग्यांचे घर बनले आहे.
बाबा आमटे यांनी कुष्ठरोग्यांवर केवळ वैद्यकीय उपचार करण्याइतकचं मर्यादित काम न करता कुष्ठरोग्यांना मानसिक आधार मिळवून देऊन त्यांच्यातील आत्मविश्वास वाढवून त्यांच्यासाठी रोजगाराच्या संधी उपलब्ध केल्या. त्यातून
वरील सर्व समाज सुधारकांचे दुर्दैव येवढेच की हे समाजसुधारक केवळ एका विषीष्ठ वर्गाशी संबंधीत असल्यामुळे ते शाहु-फुले-आंबेडकर यांच्या पंक्तीत बसु शकत नाही आणि अर्थात याचा या महापुरुषांच्या कार्यावर जराही फरक पडणार नाही हे काही वेगळे सांगायला नको.
